Sự tích hoa Ban

Cây hoa Ban thân thiết với đời sống của người dân Tây Bắc. Ngày nay, hoa Ban được trồng ở khắp các cơ quan, trường học, hai bên đường phố. Nơi đâu ta cũng gặp cây hoa ban xanh ngắt, lá hình tim e ấp một nỗi niềm.
Không biết từ bao giờ, người Thái khắp vùng Văn Chấn và lân cận mở hội vui xuân ở chân núi có hang Thẩm Lé. Họ cầu khẩn đấng thần linh phù hộ cho mưa thuận, gió hoà và cầu cho bản làng ấm no, hạnh phúc. Trai gái rủ nhau đi xem hoa Ban nở, nghe chim hót và tâm tình. Mọi người cùng vui và đua tài: ném còn, mùa khèn, hát giao duyên, múa xoè, bắn nỏ và vào thăm hang núi.
Trong ngày hội đầu tiên, trai gái lên rừng chọn hai nhành ban đẹp nhất tặng cha mẹ để tỏ lòng hiếu thảo và trao cho nhau thay cho những lời hứa sắt son, chung thuỷ.
Tết đến, các nhà đều mở rộng cửa đón khách. Bữa cơm đãi khách hội xuân, khách sẽ được thưởng thức món ăn được chế biến từ hoa Ban. Hoa Ban còn có thể đồ xôi, xào hay nấu canh. Hoa Ban chín vẫn còn nguyên sắc trắng, không cần thêm thứ gia vị nào vẫn bùi thơm và ngọt mát.
Quanh bếp lửa hồng, mỗi gia đình người Thái cùng tận hưởng hương vị hoa Ban, nghe dư âm hội xuân bồi hồi trong huyết quản. Họ mời khách cùng lắng nghe người cao tuổi kể câu truyện về chàng Bun và nàng Ban, được truyền từ đời này sang đời khác.
Chàng Bun là thợ săn tài ba của bản, chàng dã giết chết con báo gấm to và hung dữ nhất vùng thượng nguồn sông Nậm Na và dự định dùng da báo để làm một chiếc túi gấm tặng nàng Ban. Nàng cùng bản với chàng, xinh dẹp, khéo tay nhất vùng. Chàng và nàng bén duyên nhau qua các hội xuân. Những ngày đó, chàng là người luôn đoạt giải trong các cuộc thi tài: Bắn nỏ, phóng lao, múa khèn... và nàng luôn là người múa đẹp, hát hay nhất.
Vượt dòng Nậm Na, càng gần tới bản, chàng Bun càng rảo bước. Trong lòng chàng như âm vang tiếng khèn bản tình ca chàng thường hoà cùng giọng hát của nàng Ban. Chàng mỉm cười mường tượng những lúc ấy, cả núi rừng và chim muông dường như cũng im lặng lắng nghe. Chàng thầm nhủ:
- Ta đến xin cưới nàng Ban làm vợ, chắc cha mẹ nàng không coi khinh ta là con nhà mồ côi...
Chàng bèn sang nhà nàng Ban. Vừa thấy chàng, cha nàng đã rút dao đuổi mắng:
- Chỉ vì mày, thằng con nhà mồ côi kia, nên con tao không chịu lấy con nhà tạo. Nó chạy mất rồi...
Chàng Bun né tránh ngọn dao rồi chạy về hướng núi. Chàng chạy mãi, chạy mãi, vượt qua bao núi, bao khe. Đá núi và gai rừng làm chân tay chàng xước, rỉ máu, đói mệt nhưng chàng không chịu dừng chân.
- Nàng Ban ơi! Hãy đợi ta.
Chàng Bun vượt qua mường Tấc (Phù Yên- Sơn La), qua mấy con đèo quanh co uốn khúc, đến một ngọn núi nọ thì chàng kiệt sức. Chàng cố lết quanh chân núi, miệng tha thiết gọi nàng Ban. Sức cùng, lực kiệt, chàng gục xuống tắt thở bên một cửa hang, ở lưng chừng núi (dân gian gọi là hang Thẩm Lé). Dân các bản Thái quanh vùng thương xót chàng Bun, bảo nhau chôn cất và thường xuyên chăm sóc mộ chàng.
Chàng Bun đâu có biết người nhà tạo đã đuổi theo và bắt được nàng Ban. Chúng trói và đánh nàng.
Rồi nàng Ban bị xung vào đội múa xoè mua vui cho chúng. Mỗi bước xoè như có gai đâm đau buốt, miệng nàng cười mà nước mắt trào tuôn. thằng con nhà tạo hành hạ nàng bằng mọi cách cho bõ tức. Những lúc chỉ có một mình, nàng Ban lại nghĩ đến chàng Bun yêu dấu:
Nhiều lần nàng trốn đi tìm chàng Bun nhưng đều bị bắt lại và bị đánh đập dã man. Đêm ấy, sau khi nốc rượu say rồi đánh nàng, thằng con nhà tạo lăn ra ngủ. Nàng Ban thao thức mãi. Ngoài sân, trăng sáng vằng vặc. Nàng nhẹ nhàng bước ra khỏi nhà, men theo con suối nhỏ. Dưới trăng, muôn cánh đào chớm nở rung rinh ướt đẫm sương đêm. Tiếng khèn của chàng trai nào đang náo nức bản tình ca đắm say. Nàng chợt rùng mình, nhận thấy mùa xuân đã đến tự lúc nào. Nàng gục đầu vào lòng bàn tay khóc nức nở. Nước mắt của nàng ấm nóng lọt qua kẽ ngón tay rơi xuống dòng suối. ánh trăng rung rinh rồi chợt vỡ oà trong dòng nước bạc. Nàng Ban vùng dậy:
- Ta quyết đi tìm chàng, dù phải vượt qua bao sông sâu, núi cao, vực thẳm. Chàng ơi! Hãy đợi em.
Nàng băng băng chạy về hướng núi. Nhiều lần nàng phải trốn vào rừng sâu để tránh sự truy đuổi cùa người nhà tạo. Càng đi, càng không thấy bóng chàng Bun, chỉ có rừng xanh trập trùng thăm thẳm. Nàng cất tiếng gọi người yêu nhưng chỉ thấy tiếng vọng yếu ớt dội lại từ vách đá dội lại.

Đến ngọn núi có hang Thẩm Lé thì nàng không thể lết đi được nữa. Nàng gục xuống đúng nơi có nấm mộ chàng Bun. Mặt đất bỗng dâng lên phủ kín người nàng. Từ ngôi mộ chung ấy bỗng mọc lên một cây lạ, cành nhỏ khẳng khiu, lá xanh thắm có hình hai nửa trái tim. Cứ mỗi mùa đông lạnh giá, cây lại trút lá thành tấm thảm dầy ủ ấm cho ngôi mộ. Sang xuân, thật kỳ diệu, cây trổ lộc non, giữa những lá xanh e ấp hình trái tim chung đôi ấy vụt bừng nở những đoá hoa trắng ngần như làn da nàng Ban, hoa năm cánh như búp tay nàng, hương thơm thầm kín dịu dàng. Từ nhụy hoa, những tia màu hồng toả ra như mạch máu từ trái tim thủy chung và rực lửa yêu đương của nàng Ban và chàng Bun hoà quyện mà thành. Người Tây Bắc gọi cây này là cây hoa Ban.
Người quanh vùng kể rằng vào những đêm trăng yên tĩnh, họ vẫn nghe thấy tiếng rầm

rì trên núi. Có lẽ đấy là lúc nàng Ban và chàng Bun đang trò chuyện.